STANISŁAW SZACHOWSKI
(1838-1906)
spiskowiec i powstaniec styczniowy, publicysta i profesor Uniwersytetu Lwowskiego
Ur. 8 V 1838 w Błoniu pod Warszawą. Wedle tradycji rodzinnej pochodził z rodu książąt rosyjskich Szachowskich, którzy za poparcie Dymitra Samozwańca w latach wielkiej smuty po wycofaniu się załogi polskiej z Moskwy w 1612 r. musieli opuścić Rosję. Jego brat według przekazów rodzinnych zginął w powstaniu styczniowym. Podczas studiów w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych włączył się w działalność konspiracyjną, razem z Karolem Nowakowskim założył pierwsze tajne kółko w SSP. Brał udział w manifestacyjnym pogrzebie generałowej Katarzyny Sowińskiej 18 VI 1860. 25 II 1861 został aresztowany razem z K. Nowakowskim podczas manifestacji na Starym Mieście z okazji 30. rocznicy bitwy o Olszynkę Grochowską z czasów powstania listopadowego i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Zwolniony 12 III t.r. dzięki wstawiennictwu Towarzystwa Rolniczego. Należał do radykalnego skrzydła obozu czerwonych, zwano go nieraz polskim Maratem. Latem 1861 uczestniczył w spotkaniach czołowych działaczy czerwonych w mieszkaniu Apolla Nałęcz-Korzeniowskiego, które zaowocowały utworzeniem Komitetu Miejskiego. Uczestniczył w przygotowaniach do manifestacji pod Horodłem w ramach obchodów rocznicy unii polsko-litewskiej z 1413 r.; współautor „Aktu Zjazdu w Horodle” podpisanego przez przedstawicieli 45 ziem, odczytanego podczas manifestacji 10 X 1861 w Stepankowicach koło Horodła. Nazajutrz po wprowadzeniu stanu wojennego, 15 X 1861 brał udział w manifestacyjnym nabożeństwie w Warszawie w rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. Aresztowany razem z innymi uczestnikami po wkroczeniu wojska do świątyń, został osadzony na krótko w Cytadeli Warszawskiej. Po zwolnieniu nadal aktywny w Komitecie Miejskim. Zagrożony aresztowaniem, 1862 rok spędził na emigracji w Paryżu oraz we Włoszech, gdzie był słuchaczem finansowanej przez rząd włoski Polskiej Szkoły Wojskowej w Genui, a następnie w Cuneo. Po wybuchu powstania styczniowego wrócił do kraju i organizował oddziały powstańcze w województwie kaliskim, walczył też krótko w oddziale Makarego Drohomireckiego. Prowadził również działalność polityczną; w kwietniu-maju 1863 należał do lewicowej opozycji wobec ówczesnego Rządu Narodowego Agatona Gillera. Mianowany komisarzem w woj. kaliskim przez utworzony we wrześniu t.r. lewicowy Rząd Narodowy, zdymisjonowany przez Rząd Romualda Traugutta 1 XII 1863. Później na emigracji, studiował prawo w Heidelbergu oraz w Paryżu, gdzie uzyskał stopień licencjata, a następnie doktora praw. Po wybuchu wojny francusko-pruskiej w lipcu 1870 wstąpił jako ochotnik do armii francuskiej, w t.r. otrzymał obywatelstwo francuskie. W 1872 osiadł w Galicji; mieszkał we Lwowie, gdzie uzyskał docenturę z prawa rzymskiego. Zajmował potem wiele stanowisk urzędniczych wymagających wiedzy prawnej, m.in. był sekretarzem i notariuszem Uniwersytetu Lwowskiego, członkiem różnych komisji egzaminacyjnych z zakresu prawa. W 1880 r. otrzymał obywatelstwo austriackie. W latach późniejszych profesor prawa rzymskiego na Uniwersytecie Lwowskim. Także sędzia przysięgły, autor rozpraw z zakresu prawa. Był również członkiem Towarzystwa Historycznego i Towarzystwa Prawniczego we Lwowie. Żył samotnie, w testamencie zapisał 60 tysięcy koron na różne towarzystwa akademickie. Zmarł we Lwowie 18 VIII 1906, pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.
Muzeum X Pawilonu – kartoteka więźniów Cytadeli.
