Rewolucja 1905-1907 r.
Wybuch rewolucji w styczniu 1905 r. otworzył nowy, bardzo tragiczny etap w dziejach Cytadeli. Jako bardzo istotna część powstałej w latach 1880-tych tzw. twierdzy Warszawa była ona nadal, mimo jej dość przestarzałych już wtedy fortyfikacji, ważnym oparciem dla władz rosyjskich w zrewoltowanym mieście. Jej artyleria nadal stanowiła poważne zagrożenie dla Warszawy. Lata rewolucji 1905-1907 i kilka następnych, będących pokłosiem wydarzeń rewolucyjnych to najcięższy okres w historii Cytadeli i X Pawilonu. Charakteryzuje go największa liczba więźniów w dziejach tego obiektu, najgorsze warunki bytowania i największa liczba szubienic. Cele X Pawilonu, podziemne kazamaty i forty z trudem mieściły tysiące aresztowanych uczestników ówczesnych wydarzeń rewolucyjnych: działaczy poszczególnych partii robotniczych i innych organizacji politycznych, przedstawicieli opozycyjnie nastawionych kręgów inteligencji, członków organizacji niosących pomoc więźniom politycznym, uczestników manifestacji, strajków i innych wystąpień politycznych. Według szacunkowych obliczeń przez Cytadelę przewinęło się w tym czasie około 15 tysięcy więźniów, z których znaczna część powędrowała na katorgę lub zesłanie. We wspomnieniach więźniów i ich obrońców sala posiedzeń rezydującego tu sądu wojennego zyskała wtedy ponure, aczkolwiek zasłużone miano ?sali śmierci?, bowiem na mocy wydanych w niej wyroków na stokach Cytadeli stracono ponad 250 uczestników rewolucji, głównie wykonawców różnego rodzaju akcji bojowych. Byli wśród nich słynni bojowcy Organizacji Bojowej PPS: Stefan Okrzeja, Henryk Baron, Józef Montwiłł-Mirecki i Erast Chejło, bohaterski obrońca drukarni SDKPiL Marcin Kasprzak, bojowiec Bundu Dawid Krauze, bojowiec Narodowego Związku Robotniczego Stanisław Krawczyk i wielu innych.
Z dziejami Cytadeli w tym okresie wiążą się nazwiska znanych adwokatów, obrońców w procesach politycznych: Leona Berensona, Stanisława Patka, Eugeniusza Śmiarowskiego oraz działaczek niosących pomoc więźniom politycznym: Stefanii Sempołowskiej, Natalii Gąsiorowskiej, Marii Paszkowskiej i innych.
Jerzy Wągrodzki
DALSZY SPIS TREŚCI:
- Okupacja niemiecka 1915-1918
- Okres II Rzeczypospolitej
- Okupacja hitlerowska
- Okres powojenny – Muzeum X Pawilonu
