Okupacja niemiecka 1915-1918
W sierpniu 1914 r., po wybuchu i wojny światowej, więźniowie X Pawilonu zostali ewakuowani w głąb Rosji. Rok później, w sierpniu Warszawę zajęły wojska niemieckie. Nowi okupanci w latach 1915-1918 wykorzystywali Cytadelę do celów wojskowych, miał tu swoją siedzibę niemiecki Sąd Doraźny (Sondergericht). X Pawilon oraz kilka innych budynków na terenie twierdzy pełniły również funkcję więzienną dla działaczy ruchu robotniczego, strajkujących robotników fabryk warszawskich, uczestników antyniemieckich manifestacji a także, po tzw. kryzysie przysięgowym w 1917 r., który zakończył epopeę Legionów Polskich, członków Polskiej Organizacji Wojskowej. Przejściowo osadzano tu również robotników wysyłanych na roboty do Niemiec, uchylających się od służby wojskowej oraz inne osoby manifestujące opór wobec władz okupacyjnych. Warunki egzystencji więziennej były wówczas gorsze niż w czasach carskich; zimą nie ogrzewano pomieszczeń, zmniejszano do minimum racje żywnościowe itp. Stoki Cytadeli nadal były miejscem egzekucji. Jednym z nielicznych jasnych momentów w dziejach Cytadeli tego okresu było upamiętnienie miejsca egzekucji powstańców styczniowych na południowych stokach Cytadeli. Miało to miejsce w pierwszym okresie rządów niemieckich, kiedy nowy okupant, będący w stanie wojny z Rosją, starając się zjednać przychylność społeczeństwa polskiego, zezwalał na organizowanie przez Polaków uroczystości patriotycznych i upamiętnianie miejsc związanych głównie z ważnymi wydarzeniami z dramatycznych dziejów polsko-rosyjskich. 5 sierpnia 1916 r., w rocznicę egzekucji członków Rządu Narodowego, na miejscu ich stracenia odbyła się, w obecności tysięcy zgromadzonych warszawian, podniosła uroczystość poświęcenia nowowzniesionego krzyża upamiętniającego tamto dramatyczne wydarzenie. Honorowym gościem uroczystości była córka Romualda Traugutta, Anna. W ten sposób Warszawie przybyło jedno z najważniejszych miejsc pamięci narodowej.
Jerzy Wągrodzki
DALSZY SPIS TREŚCI:
