X Pawilon

Okres przełomu XIX/XX wieku

W latach późniejszych, w następstwie rozwoju kapitalizmu na ziemiach polskich pociągającego za sobą wzrost antagonizmów miedzy ?kapitałem i pracą? do X Pawilonu zaczęli trafiać działacze polskiego ruchu robotniczego, przeciwstawiającego się rosnącemu wyzyskowi. Tę nową kategorię więźniów zapoczątkowali członkowie pierwszych kółek socjalistycznych utworzonych w Warszawie w latach 1877-1878 przez grupę polskich socjalistów z Ludwikiem Waryńskim na czele. Po ich rozbiciu wśród osadzonych w X Pawilonie znaleźli się m.in. Wacław Święcicki, autor znanej pieśni rewolucyjnej ?Warszawianka? i Wacław Sieroszewski, znany później pisarz, etnograf i działacz polityczny. Ciekawostką było wydawanie wówczas w celi X Pawilonu przez dwóch działaczy kółkowych Maksymiliana Heilperna i Józefa Pławińskiego nielegalnego pisma ?Głos Więźnia?. W 1880 r. osadzono w X Pawilonie działaczy kolejnych kółek socjalistycznych kierowanych przez Zygmunta Poznańskiego, wśród nich samego przywódcę oraz Bolesława Wysłoucha, późniejszego współtwórcę polskiego ruchu ludowego, który odbył w Cytadeli wymierzoną mu wówczas karę 3 lat więzienia. W 1881 r. trafili tu działacze kolejnej organizacji ? Warszawskiej Gminy Socjalistów Polskich łączącej w swoim programie walkę o przemiany społeczne z walką o wyzwolenie narodowe, której założycielem był późniejszy współtwórca ruchu narodowego Zygmunt Balicki, zbiegły wówczas przed aresztowaniem za granicę.

Kolejną, dużą grupę więźniów X Pawilonu stanowili działacze I Proletariatu, pierwszej polskiej partii robotniczej z jej założycielem Ludwikiem Waryńskim na czele, osadzani tu od 1883 r. Była wśród nich m.in. Maria Bohuszewicz, prawnuczka siostry Tadeusza Kościuszki. To właśnie w Cytadeli jesienią 1885 r. miał miejsce proces 29 czołowych działaczy tej partii zakończony skazaniem 4 z nich na karę śmierci. Egzekucja Stanisława Kunickiego, Rosjanina Piotra Bardowskiego, Michała Ossowskiego i Jana Pietrusińskiego dokonana 26 stycznia 1886 r. była pierwszą egzekucją działaczy polskiego ruchu robotniczego i zarazem pierwszą na nowym miejscu straceń na wschodnich stokach Cytadeli nad Wisłą. Po rozbiciu I Proletariatu w X Pawilonie byli więzieni działacze kolejnych polskich partii robotniczych: II Proletariatu kontynuującego działalność poprzednika, z jego twórcą Ludwikiem Kulczyckim, następnie, w latach 1890-tych, działacze dwóch głównych partii tego okresu: Polskiej Partii Socjalistycznej oraz Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (a od jej połączenia z socjaldemokracją litewską w 1894 r. ? Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy). To wtedy, w 1900 r. w X Pawilonie znaleźli się: z jednej strony ? czołowy przywódca PPS i redaktor naczelny jej organu prasowego ?Robotnika? Józef Piłsudski osadzony tu wraz z żoną Marią w wyniku wpadki drukarni partyjnej w jego ówczesnym mieszkaniu w Łodzi, z drugiej zaś ? czołowy przywódca SDKPiL Feliks Dzierżyński, więziony tu w sumie czterokrotnie, po tzw. rewolucji październikowej 1917 r. osławiony twórca bolszewickiego terroru.

W tym czasie w Cytadeli byli więzieni również działacze innych niż socjalistyczne organizacji politycznych. Np. w 1878-1879 r. do X Pawilonu trafili działacze organizacji patriotycznej kierowanej przez Adama Szymańskiego, wśród których obok samego przywódcy w celi więziennej znalazł się także Jan Ludwik Popławski, późniejszy ideolog obozu narodowo-demokratycznego. Na początku lat 1890-tych znaleźli się tu czołowi przywódcy Narodowej Demokracji. Bezpośrednim powodem były organizowane przez nich głośne manifestacje patriotyczne w Warszawie ? z okazji 100-lecia Konstytucji 3 Maja w 1891 r. oraz ku czci Jana Kilińskiego 17 kwietnia 1894 r. w stulecie insurekcji kościuszkowskiej. Byli wśród nich m. in. Roman Dmowski, wyżej wymieniony Jan Ludwik Popławski, Władysław Jabłonowski i Bronisław Hirszfeld. W X Pawilonie więziono też działaczy różnych organizacji społecznych, np. w latach 1895-1897 członków tajnego Koła Oświaty Ludowej w Puławach z Instytutu Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach. Wśród więźniów tego okresu były osoby znane z działalności na polu nauki, kultury i sztuki, które z racji swojego zaangażowania politycznego trafiły do X Pawilonu, m. in. słynny socjolog Ludwik Krzywicki, pisarz Tadeusz Gałecki (Andrzej Strug) oraz pedagog i psycholog Jan Władysław Dawid.

Jerzy Wągrodzki