Okres powojenny – Muzeum X Pawilonu


Po zakończeniu II wojny światowej Cytadela znalazła się ponownie w gestii wojska polskiego stając się siedzibą Dowództwa Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Obecnie mieści się tu Dowództwo Wojsk Lądowych. Peerelowskie władze starały się również wykorzystać obiekt w celach propagandowych, zwłaszcza Bramę Straceń i leżące opodal miejsce egzekucji działaczy polskiego ruchu robotniczego. W 1952 r. Bramę Straceń przebudowano, przekształcając ją w swego rodzaju mauzoleum. Na umieszczonej tam tablicy poświęconej czołowym więźniom Cytadeli zdecydowaną przewagę mieli działacze polskiego ruchu robotniczego, często postaci bardzo kontrowersyjne. Na miejscu straceń postawiono obelisk z wmurowanym weń szczątkiem szubienicy, zaś w specjalnej niszy pod murem fortecznym został umieszczony fragment pamiątkowego drzewa kasztanowego, pod którym stała szubienica.

Muzeum w X Pawilonie, zajmowanym dotychczas przez wojsko, utworzono dopiero w 1962 r. na mocy decyzji ministra kultury i sztuki, jako jeden z oddziałów istniejącego od 1957 r. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego w Warszawie. Pierwsza ekspozycja w nowej placówce została udostępniona publiczności w roku następnym, w stulecie wybuchu powstania styczniowego. Była poświęcona właśnie powstaniu styczniowemu oraz, jakby dla równowagi ideologicznej, partii I Proletariat. Równocześnie trwały kilkuletnie prace nad przygotowaniem ekspozycji stałej połączone z rekonstrukcją wnętrz więziennych. Taką właśnie ekspozycję, poświęconą więźniom X Pawilonu na tle epoki oraz dziejów Cytadeli otwarto 28 września 1969 r. Obecnie, po przemianach politycznych 1989 r., Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej jest oddziałem powstałego w efekcie tych przemian, Muzeum Niepodległości w Warszawie.

Ekspozycja główna, zorganizowana w dawnych wnętrzach więziennych, przez ukazanie dziejów Cytadeli oraz sylwetek i losów więzionych tu osób ukazuje walkę kolejnych polskich pokoleń o odzyskanie niepodległości oraz przemiany społeczne w epoce zaborów. Składają się na nią akta władz carskich, dokumenty więzienne, śledcze i sądowe, prasa i druki poszczególnych organizacji politycznych, fotografie czołowych więźniów i pozostałe po nich pamiątki osobiste, realia i działa sztuki związane z walką Polaków o niepodległość oraz cele imienne wielu więzionych tu wybitnych Polaków. X Pawilon jako miejsce, w którym rozstrzygały się losy wielu późniejszych katorżników i zesłańców, będący dla nich swego rodzaju przedsionkiem Syberii, eksponuje także martyrologię Polaków w głębi Rosji, ukazaną m.in. w kolekcji prac malarza-sybiraka Aleksandra Sochaczewskiego, więzionego w X Pawilonie działacza konspiracji przedpowstaniowej. Wyodrębnionym fragmentem tej ekspozycji jest niewielka wystawa przypominająca pobyt Józefa Piłsudskiego w X Pawilonie w 1900 r. w następstwie wykrycia przez żandarmerię w jego ówczesnym mieszkaniu w Łodzi nielegalnej drukarni organu prasowego PPS ?Robotnika?: jego aresztowanie, przebieg śledztwa, okoliczności związane z symulowaniem przezeń choroby psychicznej w celu wydostania się z X Pawilonu, jego przewiezienie do szpitala w Petersburgu i udaną stamtąd ucieczkę w maju 1901 r.

Swoistym aneksem głównej ekspozycji jest powstała dzięki współpracy Muzeum ze Związkiem Sybiraków wystawa ?Sybiracy 1940-1956? upamiętniająca martyrologię Polaków w głębi Związku Radzieckiego w czasach II wojny światowej, zarówno mieszkańców wschodnich terenów II Rzeczypospolitej deportowanych masowo na wschód po agresji Armii Czerwonej 17 września 1939 r., jak i represjonowanych w kilka lat później żołnierzy polskiego ruchu oporu: Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i Narodowych Sił Zbrojnych po wkroczeniu Rosjan w 1944 r. na przedwojenne ziemie polskie. Wystawa jest dobitną ilustracją podobieństwa polskich losów w różnych epokach, wynikających z dramatycznej historii stosunków polsko-rosyjskich.

Obok budynku X Pawilonu biegnie zachowana historyczna droga straceń kończąca się Bramą Straceń z nieco zmienioną w ostatnim okresie symboliką oraz nową, bardziej obiektywną listą czołowych więźniów Cytadeli na tablicy memorialnej. To właśnie przez nią wyprowadzano skazańców na miejsce egzekucji. Do zespołu martyrologicznego Cytadeli należą również dwa upamiętnione miejsca kaźni: na stokach nad Wisłą opodal Bramy Straceń miejsce egzekucji głównie uczestników rewolucji 1905-1907 r., oraz położone dość daleko od X Pawilonu miejsce egzekucji powstańców styczniowych na południowych stokach Cytadeli.

Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, zlokalizowane na miejscu męczeństwa i cierpienia tysięcy polskich bojowników o niepodległość i przemiany społeczne to jedno z licznych na naszych ziemiach muzeów martyrologicznych, z pewnością najważniejsze tego rodzaju miejsce z epoki zaborów. Zdaniem wybitnego znawcy tej epoki Jerzego Skowronka ?stanowi najwartościowszą instytucję łączącą upamiętnienie słynnego miejsca martyrologii polskiej z funkcjami jednego z ważnych muzeów polskiej tradycji narodowej XIX-XX stulecia?. Jest żywym odbiciem historii narodu w tym dramatycznym okresie, miejscem, w którym rozgrywały się epilogi polskich zrywów niepodległościowych i rewolucyjnych. Daje świadectwo nieugiętej walki kolejnych pokoleń Polaków, wbrew terrorowi, katordze, zesłaniom i szubienicom. Zwano Cytadelę “grobem ludzi myślących”; w myśl zamierzeń władz zaborczych, zarówno sama twierdza, jak i X Pawilon miały zniewolony naród paraliżować strachem, miały być miejscem wyniszczania najwybitniejszych, najbardziej niepokornych jego przedstawicieli. W rzeczywistości miejsca te, obrosłe legendą i ocalone w pamięci potomnych, stały się w świadomości społecznej symbolem uporczywej, nieliczącej się z ofiarami, walki narodu o odzyskanie własnego państwa.

Jerzy Wągrodzki

CAŁY SPIS TREŚCI: