Okres paskiewiczowski


W pierwszym okresie funkcjonowania więzienia w X Pawilonie, w latach 1834-1856, kiedy odradzała się po klęsce powstania listopadowego konspiracja polityczna, komisja śledcza rozpatrzyła sprawy ponad 3 tysięcy osób. Byli to przede wszystkim przywódcy i członkowie nowopowstających organizacji spiskowych, aresztowani w wyniku represji paskiewiczowskich. W latach 1838-1840 więziono tu m.in. działaczy warszawskiej filii Stowarzyszenia Ludu Polskiego, tzw. Świętokrzyżców, związanych z nią spiskowców z Łomży i gimnazjalistów z Kielc. Wśród uwięzionych był współzałożyciel Świętokrzyżców poeta Gustaw Ehrenberg, autor słynnej pieśni ?Szlachta w roku 1831? znanej jako ?O cześć wam panowie magnaci?; współzałożyciel Konfederacji Powszechnej Narodu Polskiego Aleksander Wężyk, poeta Karol Baliński, przywódca organizacji łomżyńskiej Rafał Błoński i inni. W 1841 r. w celi X Pawilonu popełnił samobójstwo przez podpalenie swojej pryczy przywódca tajnej organizacji młodzieży gimnazjalnej w Łukowie i Warszawie Karol Levittoux, nie mogąc znieść brutalnych metod śledczych. Jego męczeńska śmierć, głośna w kraju i za granicą, ujawniła brutalność władz śledczych w X Pawilonie, co przejściowo przyczyniło się do polepszenia sytuacji więźniów. W latach 1843-1844 więziono tu członków Związku Narodu Polskiego z jego założycielem Gerwazym Gzowskim. W 1845 r. znalazł się w X Pawilonie razem z wieloma członkami swojej organizacji, m.in. znanym później Szymonem Tokarzewskim, ksiądz Piotr Ściegienny, organizator słynnego Związku Chłopskiego. W tym czasie był też więziony wybitny teoretyk ruchu niepodległościowego, filozof Henryk Kamieński. Większość w/w osób została skazana na katorgę lub zesłanie.

Następna duża grupa więźniów X Pawilonu była związana z nieudaną próbą zorganizowania przez Centralizację Poznańską trójzaborowego powstania w 1846 r. To wówczas na stokach Cytadeli miała miejsce pierwsza egzekucja, kiedy16 marca 1846 r. zostali straceni przywódcy ataku na garnizon rosyjski w Siedlcach Stanisław Kociszewski i Władysław Żarski. Po fali aresztowań związanych z wydarzeniami siedleckimi X Pawilon zapełnili mieszkańcy Królestwa Polskiego wydawani w ręce Rosjan przez władze austriackie za udział w powstaniu krakowskim w 1846 r. oraz uczestnicy wiążącej się z planami powstańczymi partyzantki w Miechowskiem. Uwięziono tu wówczas m.in. członka powstańczego rządu krakowskiego Aleksandra Grzegorzewskiego oraz przywódców partyzantki miechowskiej Ludwika Mazarakiego i Alojzego Wende. Kolejna fala więźniów zapełniła X Pawilon w następstwie burzliwych wydarzeń związanych z Wiosną Ludów 1848 r. Wśród nich znaleźli się członkowie organizacji warszawskich rzemieślników wzywający do zburzenia Cytadeli jako symbolu carskiego ucisku oraz członkowie szeroko rozgałęzionego w całym Królestwie tajnego stowarzyszenia Henryka Krajewskiego z przywódcą na czele.

W następstwie współpracy państw zaborczych byli tu również więzieni uczestnicy Wiosny Ludów poza Królestwem będący poddanymi rosyjskimi, m.in. powstańcy wielkopolscy, uczestnicy wystąpień w Krakowie i Lwowie, wśród nich dowódca lwowskiej Gwardii Narodowej generał Józef Załuski a także niewielka ilość uczestników powstania węgierskiego, wystąpień w Berlinie, Lipsku i Wiedniu.

Jerzy Wągrodzki

[Lista slajdów]

DALSZY SPIS TREŚCI: