HENRYK KRAJEWSKI
(1824-1897)
Ur. 20 XII 1824 we wsi Dąb w pow. hrubieszowskim, w rodzinie szlacheckiej. Absolwent Wydziału Prawa na Uniwersytecie w Moskwie w 1846. Jako student uczestniczył w zakładaniu polskiej biblioteki składkowej dzieł zakazanych oraz organizacji pomocy dla zesłańców politycznych. Po studiach pracował w Wydziale Skarbowym Warszawskiego Rządu Gubernialnego. Od 1846 działał w konspiracji związanej z Centralizacją Wersalską Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W marcu 1848 stanął na czele nowego spisku, powstałej rok wcześniej tzw. Organizacji, po śmierci jej założyciela Edwarda Domaszewskiego. Organizacja, planująca przygotowanie nowego powstania, została rozbita aresztowaniami, H. K. w 1850 uwięziony w X Pawilonie. Złamany przemocą fizyczną podczas śledztwa, złożył obszerne zeznania, po czym załamany usiłował dwukrotnie popełnić samobójstwo: 18 III 1851 prowadzony do sali komisji śledczej miał wyskoczyć z okna I piętra, w rezultacie czego odniósł liczne obrażenia. po powrocie ze szpitala więziennego podjął nową próbę skacząc w celi głową w dół z pieca, lecz również bezskutecznie. Decyzją komisji śledczej z 24 VI 1851 zatwierdzoną przez namiestnika 18 V 1852 został oddany pod sąd wojenny, który 14 II 1854 skazał go na 8 lat ciężkich robót w kopalniach nerczyńskich. W 1855 skrócono mu karę do 4 lat, a w 1857 zamieniono resztę katorgi na osiedlenie. W 1858 ożenił się na Syberii z przybyłą tu wdową po przyjacielu Edwardzie Domaszewskim, Anną, wcześniej związaną z kręgiem Entuzjastek.. W 1860 powrócił z zesłania do Warszawy. Był członkiem koła sybiraków, należał też do „millenerów”. Po zastrzeleniu 27 II 1861 na Krakowskim Przedmieściu 5 manifestantów wszedł w skład Delegacji Miejskiej, prowadzącej negocjacje z władzami zaborczymi. Aktywny w powstaniu styczniowym: był dyrektorem Wydziału Spraw Zagranicznych w Rządzie Narodowym Karola Majewskiego 14 VI-18 IX 1863. Aresztowany w IX t.r, został jednak zwolniony po kilku tygodniach. Powrócił na to stanowisko w okresie dyktatury R. Traugutta w grudniu 1863, po wyjeździe za granicę Wacława Przybylskiego. Ponownie aresztowany w kwietniu 1864, więziony w Cytadeli, wyrokiem Audytoriatu Polowego skazany 22 VII 1865 na zesłanie syberyjskie; 3 lata spędził w Kiereńsku w gub. penzeńskiej. Po powrocie w 1870 znany adwokat i działacz społeczny. Zmarł w Warszawie 19 VI 1897, pochowany na Powązkach.
Polski Słownik Biograficzny, t.; Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832-1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Ossolineum 1990; S. Król, Cytadela Warszawska. X Pawilon – carskie więzienie polityczne (1833-1856), Warszawa 1969; Muzeum X Pawilonu – kartoteka więźniów Cytadeli.
