AGATON GILLER
(1831-1887)
Działacz polityczny, publicysta i historyk. Ur. 9 I 1831 w Opatówku koło Kalisza jako syn miejscowego burmistrza. Uczył się w Kaliszu, Warszawie i Łomży. Studiował historię i literaturę polską. W czasie Wiosny Ludów w 1849 podczas próby przedostania się na Węgry z zamiarem wzięcia udziału w tamtejszych wydarzeniach, został po drodze aresztowany przez władze pruskie w Raciborzu. W lutym 1850 zbiegł z miejscowego więzienia i ukrywał się pod przybranym nazwiskiem w Poznańskiem i Galicji. W 1852 uczęszczał jako wolny słuchacz na wykłady na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Wyśledzony przez policję austriacką, jako poddany rosyjski został przekazany w 1853 władzom Królestwa Polskiego i uwięziony w Cytadeli Warszawskiej. Zgodnie z orzeczeniem komisji śledczej z 8 XII 1853, zatwierdzonym przez namiestnika Królestwa 18 XII t.r. został wcielony do wojska rosyjskiego i wysłany do karnych batalionów we wschodniej Syberii. Po powrocie do kraju w 1860 aktywny uczestnik ruchu niepodległościowego, uczestniczył w manifestacjach patriotycznych, współpracował z Delegacją Miejską. Redaktor nielegalnego pisma „Strażnica”. W VI 1862 został członkiem Komitetu Centralnego Narodowego czerwonych, w którym opowiadał się przeciw szybkiemu wybuchowi powstania, będąc zwolennikiem dobrze przygotowanej, rokującej szanse powodzenia akcji militarnej. Był autorem wprowadzonej w życie koncepcji polskiego państwa podziemnego. Po wybuchu powstania na znak protestu wystąpił z KCN. W lutym 1863 został członkiem tzw. Komisji Wykonawczej, przyczyniając się do dyktatury Mariana Langiewicza. W tym czasie przeszedł już na stronę białych. W okresie od marca do czerwca 1863 członek powstańczego Rządu Narodowego. Redaktor „Wiadomości z Pola Bitwy”, był również autorem niektórych odezw i zarządzeń władz powstańczych. Zwalczany przez czerwonych, po objęciu przez nich sterów powstania stracił na znaczeniu. Od 1864 na emigracji w Saksonii, w 1867 osiadł w Paryżu. Współorganizował Legion Polski w Turcji. Od 1870 przebywał w Galicji, skąd w 1878 został wydalony do Szwajcarii, gdzie był współtwórcą Muzeum Polskiego w Rapperswilu. W 1880 był jednym z inicjatorów powołania Związku Narodowego Polskiego w USA. W 1884 osiadł w Galicji, zmarł 20 VII 1887 w Stanisławowie i tam został pochowany. W 1981 jego prochy z powodu likwidacji cmentarza zostały sprowadzone do Polski i złożone na warszawskich Powązkach. Autor prac poświęconych powstaniu styczniowemu i Syberii, z których najbardziej znane to Historia powstania narodu polskiego i Opisanie zabajkalskiej krainy.
Polski Słownik Biograficzny, t.; Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832-1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Ossolineum 1990; S. Król, Cytadela Warszawska. X Pawilon – carskie więzienie polityczne (1833-1856), Warszawa 1969; Muzeum X Pawilonu – kartoteka więźniów Cytadeli.
