SZYMON TOKARZEWSKI
(1823-1890)
Ur. 16 VII 1823 we wsi Bodaczew w pow. zamojskim, syn rządcy Ordynacji Zamojskich. Uczył się w gimnazjum w Szczebrzeszynie. Uczestnik spisku chłopskiego ks. P. Ściegiennego, w grudniu 1844 uciekł przed aresztowaniem do Galicji. Zatrzymany we Lwowie przez władze austriackie, zbiegł z aresztu, lecz ponownie aresztowany w maju 1846 został przekazany władzom rosyjskim i uwięziony 13 VI t.r. w X Pawilonie.10 XI 1846 został skazany na 10-letnią katorgę w fortecach na Syberii, pozbawienie praw stanu, konfiskatę majątku i chłostę w wysokości 2000 kijów. 28 IV 1848 został przewieziony z Cytadeli do twierdzy w Modlinie, gdzie 7 VI t.r. nastąpiło wykonanie kary chłosty, zmniejszonej przez namiestnika do 500 kijów. 17 VI 1848 został wywieziony na wschód. Odbywał karę w rotach aresztanckich w twierdzy Omskiej w tym samym czasie co Fiodor Dostojewski, który opisał go, zresztą bardzo pozytywnie, w swoich „Wspomnieniach z domu umarłych”. Według niego Tokarzewski to „szlachcic wielkoduszny i pełen hartu młody człowiek, bez większego wykształcenia […] Katorżnicy wyróżniali go spośród wszystkich innych, a nawet poniekąd lubili. Był mężny, dzielny i silny, i to się jakoś zaznaczało w każdym jego geście”. Pisarz wspominał też, jak przy okazji przenosin więźniów Tokarzewski niósł na własnych barkach chorego współtowarzysza niedoli Józefa Bogusławskiego. W 1855 zamieniono mu resztę kary na osiedlenie. Powrócił do kraju w 1857 na mocy amnestii; utrzymywał się wówczas z szewstwa. Na początku lat 1860-tych włączył się w działalność niepodległościową, za co został ponownie uwięziony i w 1862 zesłany na 4 miesiące do Riazania. W 1863 uczestnik powstania styczniowego, czynny w Warszawskiej Organizacji Miejskiej; działał w policji narodowej. Aresztowany, osadzony na Pawiaku, następnie więziony w X Pawilonie w 1863-1864. Wyrokiem Audytoriatu Polowego z 4 VI 1864, konfirmowanym 6 VI t.r. skazany na 15 lat katorgi, którą odbywał w kopalniach nerczyńskich. W 1868 zamieniono mu katorgę na zesłanie, które spędzał w Irkucku, a od 1874 w gub. kostromskiej. Po powrocie do kraju w 1883 zamieszkał w Warszawie, gdzie zmarł 3 VII 1890. Pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. Autor licznych wspomnień.
Polski Słownik Biograficzny, t.; Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832-1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Ossolineum 1990; S. Król, Cytadela Warszawska. X Pawilon – carskie więzienie polityczne (1833-1856), Warszawa 1969; Muzeum X Pawilonu – kartoteka więźniów Cytadeli.
