ROMUALD TRAUGUTT
(1826-1864)
Oficer, ostatni przywódca powstania styczniowego.
Ur. 16 I 1826 w Szostakowie w gub. grodzieńskiej. Po ukończeniu gimnazjum w Świsłoczy nie dostał się na wymarzone studia w Instytucie Inżynierów Dróg Komunikacyjnych w Petersburgu. Wybrał więc karierę wojskową, wstępując do szkoły oficerskiej w Żelechowie. Po jej ukończeniu, jako oficer armii rosyjskiej, brał udział w wielu ówczesnych kampaniach, za które był odznaczany orderami: w 1849 w armii feldmarszałka Iwana Paskiewicza pomagającej stłumić Austrii powstanie na Węgrzech, w 1853-1856 walczył w wojnie rosyjsko-tureckiej, tzw. wojnie krymskiej, m.in. biorąc udział w obronie Sewastopola po jej zakończeniu został oddelegowany do Charkowa, a następnie do Petersburga, gdzie wykładał w wyższej szkole wojskowej. W 1862, już jako podpułkownik, podał się do dymisji i odszedł z wojska, osiadłszy w rodzina w majątku na Polesiu. W okresie przedpowstaniowym nie brał udziału w konspiracji, będąc przeciwnikiem lansowanej przez obóz czerwonych walki zbrojnej. Bliższy był mu program białych, opowiadających się za naciskami na władze rosyjskie w kierunku poszerzenia swobód środkami politycznymi. Jednak po wybuchu 22 I 1863 powstania, w kwietniu t.r., na prośbę okolicznej szlachty objął dowództwo nad lokalnym oddziałem powstańczym. Po kilkumiesięcznej, toczonej ze zmiennym szczęściem kampanii, stawił się do dyspozycji Rządu Narodowego, który 15 VIII 1863 mianował go generałem i wysłał z misją dyplomatyczną do Paryża, gdzie miał, jak się okazało, bezskutecznie, poszukiwać wsparcia dla powstania. Po powrocie do Warszawy, w tragicznej dla powstańców sytuacji, 17 X 1863 stanął na czele powstania, odsuwając poprzednią, nieudolną ekipę rządową Franciszka Dobrowolskiego. Zostawszy dyktatorem powstania, zreorganizował struktury administracyjne oraz armię powstańczą, starając się luźne oddziały partyzanckie przekształcić w 5 regularnych korpusów. Chcąc zwiększyć poparcie dla powstania w społeczeństwie, położył nacisk na skuteczne wcielanie w życie dekretu uwłaszczeniowego Rządu Narodowego z 22 I 1863. Rozwinął też akcję dyplomatyczną, szukając na arenie międzynarodowej poparcia dla sprawy polskiej. Stał na czele powstania pół roku, pod fałszywym nazwiskiem Michała Czarneckiego, agenta handlowego legitymującego się paszportem austriackim. Jednak kierowana przezeń struktura rządowa została w końcu zdekonspirowana. Aresztowany nocą z 10 na 11 IV 1864 w mieszkaniu przy ul. Smolnej 3, skąd kierował powstaniem. Osadzony na Pawiaku, 19 V t.r. został przewieziony do X Pawilonu w Cytadeli Warszawskiej. Podczas śledztwa zachowywał się bardzo godnie, nie szkodząc nikomu ze współtowarzyszy. Znalazł się w gronie 23 osób związanych z jego Rządem, których sprawa została skierowana do sądu wojennego w Cytadeli. W I instancji Sąd Polowy skazał go 19 VII 1864 na karę śmierci, pozbawienie stopnia wojskowego, orderów i medali; następnie Audytoriat Polowy 30 VII wyrok utrzymał. Po zatwierdzeniu go przez namiestnika gen. Teodora Berga stracony 5 VIII 1864 na stokach Cytadeli Warszawskiej razem z czterema współtowarzyszami: Rafałem Krajewskim, Józefem Toczyskim, Romanem Żulińskim i Janem Jeziorańskim. 5 VIII 1916, w czasie okupacji niemieckiej podczas I wojny światowej, w okolicach miejsca egzekucji odbyła się uroczystość odsłonięcia pamiątkowego krzyża, w której wzięła udział m.in. jego córka Anna Juszkiewicz. 12 XI 1928, nazajutrz po obchodach 10-lecia niepodległości Państwa Polskiego, w dawnej celi R. Traugutta w X Pawilonie, skąd wyruszył w swoją ostatnia drogę, została odsłonięta tablica upamiętniająca jego pobyt w tym słynnym więzieniu.
