KAROL NOWAKOWSKI
(1833-1867)
Artysta malarz, spiskowiec i zesłaniec
Ur. 4 IV 1833 w Kiryłówce na Ukrainie w rodzinie ziemiańskiej. Po ukończeniu gimnazjum w Czernihowie w 1855 rozpoczął studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Tutaj został członkiem tajnego kółka młodzieżowego Edwarda Kaplińskiego, a następnie, w 1859, bardziej radykalnej sieci kół kierowanych przez Narcyza Jankowskiego. Przystojny, pełen fantazji, dysponujący pięknym głosem, szybko zyskał popularność w środowiskach niepodległościowych. Należał do czołowych organizatorów pierwszych manifestacji patriotycznych: na pogrzebie generałowej Katarzyny Sowińskiej 11 VI 1860 oraz w czasie zjazdu trzech monarchów państw zaborczych w październiku t.r. Aresztowany podczas wieczornej manifestacji na Starym Mieście 25 II 1861 w 30. rocznicę bitwy o Olszynkę Grochowską i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Zwolniony w połowie marca t.r. dzięki wstawiennictwu Delegacji Miejskiej i oddany pod nadzór policji. W kwietniu t.r., podczas krótkiego pobytu na wolności, zdał egzamin końcowy w Szkole Sztuk Pięknych z wynikiem bardzo dobrym. Podczas słynnej manifestacji 8 IV 1861 r. na placu Zamkowym zakończonej krwawą masakrą, znalazł się na jej czele z krzyżem w dłoni. Ponownie aresztowany i uwięziony w twierdzy modlińskiej. W maju 1862 skazany na zesłanie do guberni jenisejskiej, jednak z nieznanych przyczyn nie został wówczas wysłany na Syberię. W momencie wybuchu powstania styczniowego przebywał w więzieniu w Połtawie na Ukrainie. W maju 1863 zbiegł z więzienia i przyłączył się do działającej tam partii powstańczej. Wzięty do niewoli i uwięziony w cytadeli kijowskiej, podał się za Antoniego Waryńskiego. Najprawdopodobniej obawiał się ujawnienia prawdziwej tożsamości ze względu na swoją poprzednią działalność, co mogło skutkować bardzo surowym wyrokiem. Próbował dwa razy ucieczki, ale bez rezultatu. Wiosną 1864 skazany na 6 lat katorgi. Podczas transportu w następstwie choroby trafił do szpitala w Tobolsku, gdzie spotkał swojego brata Edwarda, kapucyńskiego kleryka, skazanego na zesłanie za udział w powstaniu. Wykorzystując rodzinne podobieństwo, bracia zamienili się dokumentami i ubraniami. W rezultacie zdrowy i silny Edward miał trafić na katorgę, zaś słabowity Karol na zesłanie. Grając rolę duchownego, najpierw przebywał w Kańsku, gdzie brał udział w przygotowaniach do powstania zesłańców. Następnie wysłany do Tunki, gdzie władze skoncentrowały wielu zesłanych duchownych. Po klęsce powstania zabajkalskiego w 1866 w trakcie związanego z tym śledztwa nazwisko Karola Nowakowskiego wypłynęło w zeznaniach jednego ze spiskowców, który ujawnił jego prawdziwą tożsamość. W rezultacie został sprowadzony do Irkucka i osadzony na okres śledztwa w miejscowym więzieniu, gdzie zmarł 2 IV 1867 w następstwie ciężkich warunków bytowych oraz braku opieki lekarskiej.
Muzeum X Pawilonu – kartoteka więźniów Cytadeli.
