Galeria malarstwa Aleksandra Sochaczewskiego
Szczególnym fragmentem ekspozycji stałej w Muzeum X Pawilonu jest galeria malarstwa malarza – sybiraka Aleksandra Sochaczewskiego, ukazująca losy skazańców na Syberii.
Aleksander Sochaczewski (właściwe nazwisko Lejb Sonder) urodził się 3 V 1843 w osadzie Iłów pod Sochaczewem w rodzinie żydowskiej. Utalentowany artystycznie, od 1858 studiował malarstwo w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Już w czasie studiów wystawiał swoje prace jako jeden z najzdolniejszych studentów. Na początku lat 1860-tych, w okresie ożywienia polskiej działalności niepodległościowej, wzorem wielu innych studentów, związał się z lewym skrzydłem konspiracji – obozem czerwonych. Brał udział w manifestacjach patriotycznych, zajmował się też kolportażem nielegalnych wydawnictw. Aresztowany w dramatycznych okolicznościach 1 IX 1862 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Podczas rewizji w jego mieszkaniu znaleziono m.in. broń, formy do odlewania kul, sztylety używane do wykonywania wyroków na zdrajcach, wiele druków konspiracyjnych, tajną prasę itp. W rezultacie 24 IV 1863 został skazany na karę śmierci, zamienioną następnie przez namiestnika Królestwa Polskiego, wielkiego księcia Konstantego, na 20 lat katorgi i w tymże roku wysłany etapem na Syberię. Odbywał karę w warzelniach soli w Usolu koło Irkucka. Po kilku latach na mocy amnestii zamieniono mu resztę kary na zesłanie. Przez pewien czas mieszkał w Irkucku, później w Permie.
Po powrocie z Syberii w 1883 wyemigrował do Monachium, gdzie żyło i pracowało wielu polskich malarzy. Później zamieszkał w Brukseli, a w 1901 osiadł na stałe w Wiedniu. Dwudziestoletni pobyt na Syberii pozostawił ślady w jego pamięci i psychice na resztę życia. W rezultacie stworzył na emigracji, m.in. na podstawie szkiców, które przywiózł z Syberii, wiele prac, w których nawiązywał do swoich dramatycznych przeżyć na wschodzie. Jego obrazy ukazują realia życia syberyjskich katorżników i zesłańców; jest wśród nich wiele scen rodzajowych ilustrujących warunki podróży na Syberię, warunki pracy, życia codziennego, sceny ucieczek itp. Artysta sportretował też wiele autentycznych postaci, głównie swoich współtowarzyszy niedoli. Malarz już podczas pobytu na emigracji wielokrotnie wystawiał swoje prace, m.in. w Monachium, Londynie, Brukseli, Budapeszcie, Krakowie, Rzeszowie. W 1913 jego obrazy były ozdobą słynnej wystawy we Lwowie, zorganizowanej w 50. rocznicę wybuchu powstania styczniowego. Nękany niedostatkiem, na kilka lat przed śmiercią (zmarł 15 VI 1923 w Austrii) przekazał swoją kolekcję miastu Lwów w zamian za dożywotnią rentę. Dzięki temu jedyna w swoim rodzaju „kolekcja syberyjska” nie uległa rozproszeniu. Stała się własnością lwowskiego Muzeum Narodowego. Później dzieliła dramatyczne losy Lwowa, będącego od września 1939 pod okupacją sowiecką, a następnie, od 1941, pod okupacją hitlerowską. Podczas tej drugiej była przechowywana w Kijowie. Do Polski wróciła w 1956, w ramach przekazywanych wówczas przez władze ZSRR wielu poloników z dawnych polskich kresów wschodnich. Stała się wówczas własnością Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, a po powstaniu w 1963 Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej trafiła tu w charakterze trwałego depozytu. Obecnie jest tu eksponowanych 118 obrazów i szkiców do poszczególnych prac artysty.
