Andrij Potebnia (1838-1863) – za wolność naszą i waszą
2 czerwca 2022 roku o godzinie 12.00. w Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, oddziale Muzeum Niepodległości, odbędzie się prezentacja rzeźby autorstwa Wiesława Müldnera-Nieckowskiego „Andrij Potebnia” (1838-1863).
Andrij Potebnia (1838-1863) był oficerem armii rosyjskiej, który w 1861 r. wstąpił do tajnego Komitetu Oficerów Rosyjskich w Polsce. Oficerowie armii rosyjskiej w różnych pułkach stolicy imperium tworzyli kółka wolnomyślicielskie, które później połączyły się w jedną organizację. Jednym z jej liderów był Jarosław Dąbrowski. Andrij Potebnia, oficer pułku piechoty w Schlisselburgu, mimo młodego wieku był aktywnym i szanowanym członkiem konspiracji. Oficerowie prowadzili pracę wychowawczą wśród swoich kolegów i wśród żołnierzy. Jesienią 1860 r. warszawiacy zorganizowali manifestację w dniach, kiedy ich miasto odwiedzali monarchowie trzech państw, które podzieliły Polskę. W lutym 1861 r., podczas drugiego wystąpienia publicznego, na demonstrantów, którzy przemaszerowali z Leszna na plac Zamkowy, spadł ogień. Po około miesiącu doszło do masowej manifestacji mieszkańców Warszawy. Na miejscu masakry pozostawiono ponad stu zabitych i wielu rannych, po czym nastąpiła fala rewizji i aresztowań.
Postępowi oficerowie armii rosyjskiej, członkowie tajnego stowarzyszenia, zdawali sobie sprawę, że prędzej czy później armia rosyjska zostanie wysłana do stłumienia powstania w Polsce. Dlatego starali się zapobiegawczo edukować żołnierzy swoich batalionów, mówiąc im: „Jeśli odmówicie bicia Polaków, to i z tym wiele zrobicie; ale to nie wszystko. Musicie stanąć w ich obronie, a tylko wtedy będziecie mogli zmyć plamę męczeństwa swoją krwią. Jeśli to zrobicie, zmniejszycie strumienie krwi, które zaraz się rozleją, uderzycie rząd petersburski w najczulsze miejsce, a z odrodzonej Polski poniesiecie sztandar wolności do własnej ojczyzny” – głosiły ulotki rozdawane wśród żołnierzy.
Ale oficerowie 4 Batalionu Strzelców zapłacili za te ulotki życiem. Trzech z nich rozstrzelano, pięciu zesłano na Syberię i zdegradowano z szeregów. W odwecie za tę akcję, która wstrząsnęła armią, Andrij Potebnia dokonał w 1862 r. w Ogrodzie Saskim nieudanego zamachu na namiestnika Królestwa Polskiego Aleksandra Ludersa. W tym roku, 15 czerwca, przypada 160. rocznica tych wydarzeń.
Później Andrij Potebnia wziął udział w powstaniu styczniowym po stronie polskiej. Po bitwie pod Pieskową Skałą walczył pod dowództwem Langiewicza i Jeziorańskiego w Skale i tam zginął. Miał 25 lat. W historii Polski często przedstawiany był jako Rosjanin, choć w rzeczywistości był Ukraińcem, a jego brat był ukraińskim językoznawcą. Warto przy okazji rocznicy wydarzeń, które sprawiły, że Potebnia określił się nie jako zwolennik cara, ale postępu i wolności, zaprezentować rzeźbę i położyć kres fałszywej narracji o narodowości Potebni.
Rzeźba przedstawia nadnaturalnie dużą głowę Andrija Potebni z mocno zaznaczonymi brwiami i brodą. Twarz młodego człowieka jest bardzo poważna. Wydaje się starszy niż jego wiek i wygląda na zmęczonego. Swoją wiedzę ikonograficzną autor czerpał z fotografii przedstawiających bohatera.
Wiesław Müldner-Nieckowski (1915-1982) (właściwie Emil Wiesław) był wnukiem Wilhelma Müldnera, buntownika i zesłańca syberyjskiego. Był jednak wybitnym polskim rzeźbiarzem i medalierem, którego grób znajduje się w Alei Zasłużonych na Starym Cmentarzu Powązkowskim. Jako rzeźbiarz i malarz był realistą, ale pozbawionym mimikry i naśladownictwa rzeczywistości; preferował impresjonizm i ekspresjonizm. Jego styl charakteryzował się rysunkiem redukcyjnym, syntezą płaszczyzn i brył. Światowe uznanie zdobył głównie jako autor medali artystycznych, które rzadko tworzył na zamówienie lub w celach pamiątkowych. Był autorem licznych rzeźb wolnostojących oraz rzeźb wpisanych w architekturę Starego i Nowego Miasta oraz innych miejsc w Warszawie. Został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Odznaką Zasłużony Działacz Kultury oraz Złotą Odznaką Zasłużony dla Warszawy. Artysta wielokrotnie portretował Potebnię. W Muzeum Niepodległości znajdują się dwie rzeźby Andrzeja Potebni, które wyszły spod ręki Wiesława Müldnera-Nieckowskiego.
Wystawienie rzeźby Ukraińca walczącego po stronie Polaków w Powstaniu Styczniowym, wykonanej przez wnuka jednego z powstańców styczniowych, który był Niemcem, jest doskonałą okazją do podkreślenia wszechobecnej walki „za wolność waszą i naszą” w Powstaniu Styczniowym.
2 czerwca 2022 roku, godzina 12.00
X Pawilon Cytadeli Warszawskiej
Sala Powstania Styczniowego
ul. Skazańców 25
Warszawa
