Polonia Restituta O niepodległość i granice 1914-1921
Strzały w Sarajewie oddane do arcyksięcia Ferdynanda Habsburga latem 1914 r. stały się sygnałem do rozpoczęcia wielkiej wojny światowej, do której mocarstwa szykowały się od dawna. Ziemie polskie podzielone pomiędzy trzech zaborców walczących teraz przeciwko sobie w dwóch wrogich obozach, stały się rezerwuarem rekruta, a Polakom zmobilizowanym do trzech wrogich armii przyszło zmagać się w bratobójczych bojach. Mimo tragizmu sytuacji, w której znalazł się naród rozdarty pod względem przynależności państwowej, panowało powszechne przekonanie, że wojna ta daje szansę na zmianę znienawidzonego układu sił w Europie, i że należy włączyć się aktywnie w walkę o zjednoczoną i niepodległą Polskę po stronie tego, z kim będzie Polakom “po drodze”.
U progu wojny istniał dość szeroki wachlarz stronnictw politycznych reprezentujących zarówno opcję niepodległościową, jak i tendencje do unifikacji z Rosją wyzwoloną w drodze rewolucji z ustrojowego samodzierżawia i kapitalistycznego systemu gospodarki.
Program niepodległościowy głosiła od końca XIX w. Liga Narodowa oraz jej partyjna agenda: Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne z Romanem Dmowskim na czele. Ich program przewidywał restytucję Polski niepodległej w oparciu o sojusz z Rosją i popierającymi ją mocarstwami zachodnimi. W ich koncepcji w granicach przyszłego państwa miały znaleźć się prócz ziem zaboru niemieckiego także Pomorze Gdańskie i Śląsk – funkcjonujące w świadomości zachodnich polityków jako tereny etnicznie niemieckie.
Opcję niepodległościową reprezentowała również Polska Partia Socjalistyczna stanowiąca polityczne zaplecze dla Józefa Piłsudskiego, który głównego wroga niepodległości Polski upatrywał w Rosji i w związku z tym swoje rachuby polityczne oparł na taktycznym sojuszu z Niemcami i Austro-Węgrami.
Dalsze dzieje zmagań o niepodległe państwo polskie przebiegały pod znakiem rywalizacji obu opcji, ale też obu wybitnych mężów stanu: Dmowskiego i Piłsudskiego. Dziełem Dmowskiego było postawienie po latach sprawy polskiej na arenie międzynarodowej, a także wytargowanie jak najkorzystniejszych warunków restytucji państwa polskiego w traktacie wersalskim. Polska Organizacja Wojskowa i Legiony zorganizowane dzięki energii Piłsudskiego tworzyły w kraju fakty dokonane przeganiając zaborców jeszcze przed ustaleniami Konferencji Pokojowej.
Koniec wojny i nominalne powstanie niepodległej Polski było dopiero początkiem drogi do utrwalenia jej niepodległości i ustalenia korzystnych granic.
