Historia Muzeum Więzienia Pawiaka
Muzeum Więzienia Pawiak powstało w 1965 roku z inicjatywy i przy współudziale byłych więźniów politycznych Pawiaka. Całość założenia architektonicznego zaprojektowali prof. dr hab. Romuald Gutt i inż. arch. Mieczysław Mołdawa. Budynek Muzeum wzniesiono na ocalałych fundamentach podziemnych kazamat VII i VIII oddziału więzienia wysadzonego przez Niemców w sierpniu 1944 roku. Wysokość oryginalnych ścian w zrekonstruowanych celach wynosi 1,1 – 1,5 m. Podczas budowy wykorzystano większość znalezionych w czasie odgruzowywania obiektu krat, zawiasów, zamków i okuć oraz zabezpieczono wydobyte z ruin dokumenty, elementy wyposażenia i przedmioty używane przez więźniów.
Ruiny wysadzonego przez Niemców 21 sierpnia 1944 r. głównego budynku więziennego z zachowanym filarem bramy wjazdowej od ulicy Dzielnej,
ok. 1945 r.
W skład zespołu pomnikowego Muzeum Więzienia Pawiak wchodzą ponadto: filar stanowiący fragment bramy wjazdowej, Pomnik Drzewa Pawiackiego – brązowa kopia słynnego wiązu, świadka historii – na którym rodziny ofiar od 1945 roku umieszczały tabliczki epitafijne, betonowy mur z blokami piaskowca okalający teren Muzeum, z symbolicznymi rzeźbami projektu prof. Tadeusza Łodziany
i prof. Stanisława Słoniny, a także dziedziniec więzienny z pomnikiem – obeliskiem autorstwa Zofii Pociłowskiej.
Na zrekonstruowanym dziedzińcu specjalnie oznaczono za pomocą marmurowych płyt punkty szczególne – zejście do kostnicy od strony ul. Dzielnej, miejsce gdzie na hałdzie gorącego żużlu i popiołu z pieców centralnego ogrzewania oprawcy kazali się czołgać więźniom, oraz miejsce wagi węglowej, na której 6 grudnia 1943 r. publicznie powieszono trzech więźniów za próbę ucieczki.
Warta żołnierska na gruzach Pawiaka, ok. 1947 r.
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
O deportacjach do obozów przypominają postawione w ostatnich latach na dziedzińcu zewnętrznym przez byłych więźniów tablice memoratywne.
Otwarcie Muzeum Więzienia Pawiak 28 XI 1965 r. Uroczystości przy pomniku – apel byłych więźniów Pawiaka.
Fot. Edmund Uchymiak
Po drugiej stronie obecnej alei Jana Pawła II przecinającej dawne tereny więzienia znajduje się, w miejscu gmachu więzienia kobiecego Serbii, płyta upamiętniająca męstwo i cierpienia więźniarek.
W ramach edukacji historycznej Muzeum organizuje:
W rocznicę akcji pod Arsenałem 26 marca spotkania z harcerzami uczestnikami ogólnopolskiej akcji ARSENAŁ.
W drugiej połowie września, od paru lat odbywają się DNI PAMIĘCI PAWIAKA adresowane głównie do młodego pokolenia. Nasi goście mogą wysłuchać wykładów znanych historyków, uczestniczyć w lekcjach muzealnych wzbogaconych o programy historyczno-literackie w wykonaniu aktorów scen warszawskich, brać udział w warsztatach przedmiotowo – metodycznych związanych z dziejami Pawiaka i Polskiego Państwa Podziemnego.
Muzeum Więzienia Pawiak – widok od ulicy Dzielnej
Na Pawiaku prowadzone są lekcje muzealne:
– Pokolenie Janka Bytnara
– Etos Polskiego Państwa Podziemnego
– Polskie Państwo Podziemne a Pawiak
W programie lekcji przewidziany jest wykład historyka, zwiedzanie wystawy
z możliwością wysłuchania nagrań grypsów i artystyczny spektakl edukacyjny.
Pomnik Drzewa Pawiackiego odsłonięty 8 czerwca 2005 r.
Ważnym elementem warsztatu badawczego Muzeum są kartoteki tematyczne i osobowe dotyczące całego okresu funkcjonowania więzienia. Szczególną wagę przywiązujemy do stale powiększającej się kartoteki więźniów z lat 1939-1944 r., użytecznej nie tylko dla historyków – badaczy ale także dla byłych więźniów (m.in. w ich staraniach o odszkodowania). Kartoteka osobowa jest odtworzona w około 50 % (oryginalna dokumentacja więzienna Pawiaka tego okresu została przez Niemców zniszczona).
Papież Jan Paweł II złożył hołd ofiarom Pawiaka 18 VI 1983 r.
foto: “L’Osservatore Romano”
Od kilku lat pod koniec września Muzeum organizuje Dni Pamięci Pawiaka, adresowane przede wszystkim do uczniów starszych klas gimnazjów i liceów.
Od 1990 roku Muzeum Więzienia Pawiak wraz z filią Mauzoleum Walki
i Męczeństwa w al. Szucha jest oddziałem Muzeum Niepodległości w Warszawie.
