Ekspozycja stała w Muzeum Pawiaka
Ekspozycja PAWIAK 1835-1944 obejmuje cały okres funkcjonowania więzienia, ale najwięcej miejsca poświęcono czasom najokrutniejszym w jego historii – latom niemieckiej okupacji 1939-1944, kiedy Pawiak stał się symbolem martyrologii, a jednocześnie symbolem bohaterstwa i bezgranicznego poświęcenia setek tysięcy polskich patriotów.
Zasadniczą część ekspozycji stanowi zrekonstruowany w 1965 niemal w całości korytarz więzienny oddziału VII, według zachowanych w AGAD planów Henryka Marconiego oraz wiernie odtworzone odpowiednio do okresów historycznych, cele z lat 1863-1918; 1918-1939; 1939-1944; cela kwarantanny i cela śmierci.
Na wystawie wokół makiety przedstawiającej w skali 1:100 budynki więzienne rozmieszczono duże fotogramy widoków ulic położonych w pobliżu więzienia z czasów sprzed I wojny, z okresu międzywojennego i okupacji niemieckiej 1939-1944.
Na wprost wejścia do Muzeum umieszczono symboliczny zestaw fotografii i dokumentów przedstawiających w dużym skrócie historię Pawiaka jako więzienia politycznego w zmieniających się warunkach historycznych do 1939 r. Długi korowód niepokornych Polaków z drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX w. otwierają przywódcy i uczestnicy powstania styczniowego 1863 r. z Romualdem Trauguttem.
Zasadnicza część ekspozycji poświęcona została okresowi okupacji niemieckiej 1939-1944. W tej części wystawy przedstawiliśmy niemiecki system okupacyjny w Polsce, dokonania Polskiego Państwa Podziemnego, różne formy walki, w tym akcje likwidacyjne na oprawcach z Pawiaka, życie więźniów, a także działalność konspiracyjnej siatki wewnętrznej utrzymującej stałą łączność między więzieniem a wolnością. Wiele prezentowanych dokumentów, zwłaszcza ukazujących światowe echa na wydarzenia w okupowanej Polsce, a nawet na Pawiaku, jest pokazywanych po raz pierwszy.
Do zobrazowania treści merytorycznych posłużyliśmy się ikonografią, prasą, wydawnictwami konspiracyjnymi, dokumentami, plakatami, obwieszczeniami władz okupacyjnych, mapami i szkicami oraz powstałymi w więzieniu pamiątkami, wierszami i rysunkami. Zgodnie z założeniami projektu na wystawie zostały zastosowane duże powiększenia fotograficzne i kserograficzne, tak aby małe i często zniszczone dokumenty więzienne, fotografie oraz powstałe nielegalnie w więzieniu rysunki w sposób wyraźny wyodrębnić z powierzchni wystawienniczej, żeby mogły odpowiednio oddziaływać na widzów.
W sali poświęconej okresowi okupacji dominują wielkoformatowe powiększenia dzieł Bronisława Wojciecha Linke, większość z nich pochodzi z cyklu “Kamienie krzyczą”. Specjalnie wyeksponowano pełen bólu, patosu i ekspresji rysunek Powrót przedstawiający człowieka klęczącego z nisko pochyloną głową przed ruinami Pawiaka. Na ścianach zawieszono powiększenia wierszy w języku polskim i angielskim. Z lewej strony od wejścia usytuowano mapę graficzną Warszawa w latach 1939-1944. Na pionowych planszach umieszczono nazwy miejsc straceń więźniów Pawiaka i obozów koncentracyjnych, do których byli oni wywożeni.
W końcu sali na zrekonstruowanym fragmencie czerwonego ceglanego muru ulokowano symboliczny fryz tysiąca fotografii – 1% osadzonych tutaj w okresie okupacji więźniów.
Pobyt na Pawiaku był dla większości więźniów etapem przed wysłaniem do obozu koncentracyjnego lub na egzekucję, dlatego znaczny fragment ekspozycji poświęciliśmy temu zagadnieniu. Ostatnie sekwencje wystawy to likwidacyjne transporty więźniów do Ravensbrűck i Gross-Rosen, Powstanie warszawskie, Zburzenie Pawiaka – 21 sierpnia 1944 r., Procesy zbrodniarzy, w końcu uroczyste otwarcie Muzeum Więzienia Pawiak – 28 listopada 1965 r.
Szczegółowo z przebiegiem dnia więźniów na Pawiaku, można się zapoznać w sali Pawiacki dzień 1939-1944. Przebieg więziennego dnia odtworzyliśmy godzina po godzinie posługując się wspomnieniami długoletnich więźniów funkcyjnych: Leona Wanata, pisarza w kancelarii na Pawiaku i lekarki w szpitalu na Serbii dr Anny Czuperskiej oraz za pomocą zachowanych rysunków rejestrujących sceny z życia powstałych na Pawiaku wierszy, pamiętników, grypsów, modlitw, kalendarzy, a także najróżniejszych drobnych przedmiotów wykonanych w celach.
Odrębną część ekspozycji zajmuje sala poświęcona historii Drzewa Pawiackiego – świadka niemieckich zbrodni, który jako jedyny, obok fragmentu bramy wjazdowej przetrwał wysadzenie przez Niemców Pawiaka 21 sierpnia 1944 r., a po wojnie stał się pomnikiem ku czci pomordowanych więźniów
Ważną dla emocjonalnego odbioru ekspozycji i samego miejsca jest też możliwość wysłuchania w sali, w której wyeksponowano oryginalne, wydobyte z gruzów przedmioty i elementy wyposażenia, nagrań fragmentów grypsów opowiadających o dramatycznych przeżyciach więźniów. Przy makiecie zabudowań więziennych zwiedzający mogą wysłuchać tekstu zawierającego krótką historię Pawiaka w języku polskim, angielskim i niemieckim.
Najnowszą częścią wystawy stałej, którą udostępniliśmy publiczności 26 września 2008 r., jest ekspozycja biograficzna pt. “Zapamiętajmy ich twarze”. Wystawa ma na celu przybliżenie historii więzienia Pawiak w latach 1939-1944 poprzez indywidualne losy osób zamordowanych w więzieniu, areszcie na Szucha, egzekucjach lub obozach, po których zachowały się cudem ocalone fotografie, strzępki relacji oraz pamiątki przekazywane przez rodziny więźniów. Pomysł zorganizowania tej ekspozycji zrodził się z potrzeby upamiętnienia więzionych i zamordowanych, przez krewnych ofiar którzy wciąż licznie przychodzą do Muzeum w poszukiwaniu wszelkich śladów, jednocześnie przekazują często bezcenne dla nich pamiątki i fotografie. Dlatego też Muzeum Więzienia Pawiak zwraca się z gorącą prośbą do wszystkich Państwa, którzy posiadają fotografie, pamiątki oraz wszelkie informacje o byłych więźniach zamęczonych na Pawiaku lub w innych miejscach odosobnienia, rozstrzelanych w egzekucjach, zakatowanych w czasie przesłuchań do przekazywania do nas lub umożliwienie wykonania kopii w celu zachowania pamięci o ludziach więzionych w murach Pawiaka.
Na miejscu są do nabycia przewodniki po ekspozycji stałej – w wersji polsko-angielskiej oraz polsko-niemieckiej (ten ostatni z płytą CD zawierającą obszerną prezentację multimedialną).
