Historia X Pawilonu

Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej

Oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie

Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej to jedno z najważniejszych miejsc martyrologii polskiej z epoki zaborów. Zlokalizowane na terenie twierdzy zbudowanej w latach 1832-1836 na wzgórzu żoliborskim z rozkazu cara Mikołaja I po stłumieniu powstania listopadowego. Cytadela, obsadzona silnym garnizonem, wyposażona w kilkaset armat, wzmocniona w latach późniejszych systemem pięciu fortów oraz przyczółkiem mostowym na brzegu praskim miała wydatnie wzmocnić kontrolę władz rosyjskich nad buntowniczym miastem; jednocześnie stała się kolejnym ogniwem w łańcuchu twierdz chroniących zachodnie rubieże Imperium Romanowów. W jej skład weszły m. in. istniejące od 1725 r. koszary dawnej gwardii koronnej pieszej trzech ostatnich władców niepodległej Rzeczypospolitej, po 1815r. przemianowane przez Rosjan na koszary Aleksandrowskie.

W jednym z budynków na terenie twierdzy, tzw. X Pawilonie, zostało zlokalizowane centralne więzienie śledcze dla więźniów politycznych. Według szacunkowych danych przez Cytadelę, w której urzędowała komisja śledcza i ferujący wyroki sąd wojenny, przewinęło się około 40 tysięcy więźniów – bojowników o wyzwolenie narodowe i przemiany społeczne: członków tajnych organizacji niepodległościowych, uczestników powstań narodowych, zwłaszcza powstania styczniowego, działaczy polskiego ruchu robotniczego, uczestników rewolucji 1905-1907 roku, uczestników manifestacji patriotycznych, strajków robotniczych, działaczy różnych organizacji politycznych i społecznych itp.

Wśród więźniów X Pawilonu były tak wybitne postaci polskiej historii jak Romuald Traugutt, Józef Piłsudski, Roman Dmowski, Gustaw Ehrenberg, ksiądz Piotr Ściegienny, Jarosław Dąbrowski, Ludwik Waryński i wielu innych. Kilkaset osób stracono na stokach twierdzy, m. in. wielu powstańców styczniowych, a wśród nich członków Rządu Narodowego z Romualdem Trauguttem na czele oraz uczestników rewolucji 1905-1907 r, m. in. znanych bojowców PPS Józefa Montwiłła-Mireckiego i Stefana Okrzeję. Tysiące skazańców wywieziono w głąb Rosji na katorgę bądź zesłanie syberyjskie.

Kolejni okupanci, tym razem niemieccy w latach 1915-1918 również wykorzystywali Cytadelę do celów wojskowych, zaś X Pawilon pełnił wówczas także funkcję więzienną, a na stokach odbywały się egzekucje. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., kiedy Cytadelę przejęło wojsko polskie, w X Pawilonie mieścił się początkowo areszt dla osób podlegających sądownictwu wojskowemu, później zaś przeznaczono go na mieszkania dla wojskowych z miejscowego garnizonu, a we wschodnim skrzydle wyeksponowano pamiątki po więźniach. W latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945 Cytadela, obsadzona oddziałami Wehrmachtu i SS, stanowiła silny punkt oparcia władz niemieckich.

Po II wojnie światowej Cytadela znalazła się ponownie w gestii wojska polskiego, była siedzibą Dowództwa Warszawskiego Okręgu Wojskowego, a od 1998 r. w jej murach mieści się Dowództwo Wojsk Lądowych. X Pawilon został wydzielony wraz z przyległym otoczeniem i udostępniony zwiedzającym w 1963 r. Obecnie jest jednym z oddziałów Muzeum Niepodległości w Warszawie. Zorganizowana w dawnych wnętrzach więziennych ekspozycja jest poświęcona przede wszystkim dawnym więźniom tego obiektu. Swoistym aneksem do niej jest wystawa upamiętniająca martyrologię Polaków na Wschodzie w latach II wojny światowej, wysyłanych tam przez władze stalinowskie.

Z X Pawilonem łączy się droga straceń prowadząca przez Bramę Straceń na stoki Cytadeli nad Wisłą na miejsce egzekucji z lat 1886-1918 oraz leżące na południowych stokach Cytadeli przy forcie Legionów miejsce egzekucji powstańców styczniowych.

więcej informacji o historii X Pawilonu