2023 rokiem Powstania Styczniowego i Aleksandra Sochaczewskiego na Mazowszu
Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwalił rok 2023 Rokiem Powstania Styczniowego oraz Rokiem Aleksandra Sochaczewskiego.
W 2023 roku w Muzeum Niepodległości obchodzić będziemy 160. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego.
Powstanie Styczniowe
22 stycznia 1863 r. wybuchło Powstanie Styczniowe. Rząd Narodowy, decydując się na walkę zbrojną, nie mógł i nie chciał jej podjąć w Warszawie ze względu na stacjonujący tu silny garnizon rosyjski (30 tysięcy żołnierzy), z czego ponad połowa stacjonowała w Cytadeli. Obawiał się ponadto zbombardowania miasta przez artylerię forteczną. Niewłączenie miasta w pierwszą fazę walk powstańczych, fiasko bezpośredniego ataku oddziałów powstańczych na stolicę od strony Puszczy Kampinoskiej przy równolegle planowanym, aczkolwiek mało realnym buncie więźniów Cytadeli w kwietniu 1863 r. sprawiły, że Warszawa w rzeczywistości nie wystąpiła wówczas zbrojnie.
W czasie powstania cele X Pawilonu oraz podziemne kazamaty i forty Cytadeli zapełniły się tysiącami nowych więźniów. Byli to przede wszystkim uczestnicy walki zbrojnej, żołnierze i dowódcy oddziałów powstańczych walczących głównie na Mazowszu, Podlasiu, w Kieleckiem i Lubelskiem. Po dostaniu się w trakcie działań wojennych do niewoli na ogół byli przywożeni do Cytadeli, o ile nie zostali wcześniej straceni z wyroków działających w terenie sądów wojennych.
W X Pawilonie więziono również członków Żandarmerii Narodowej, tzw. sztyletników wykonujących wyroki sądów powstańczych na zdrajcach i funkcjonariuszach carskiego aparatu represji.
W murach Cytadeli rozegrał się również końcowy, dramatyczny akt zrywu styczniowego, jakim był proces członków Rządu Narodowego z Romualdem Trauguttem, ostatnim dyktatorem powstania na czele, zakończony pięcioma wyrokami śmierci i długoletniej katorgi dla 16 pozostałych oskarżonych.
W latach powstania przez Cytadelę przewinęło się około 10 tysięcy jego uczestników. Klika tysięcy wysłano w głąb Rosji, na katorgę bądź zesłanie syberyjskie. W tym czasie regularnie ekspediowano stąd na wschód kolejne partie skazańców. Około 50 osób zostało straconych na stokach twierdzy.
Aleksander Sochaczewski
Patronem roku 2023 będzie również Aleksander Sochaczewski, którego losy związane były z powstaniem styczniowym.
Aleksander Sochaczewski (właściwe nazwisko Lejb Sonder) urodził się 3 V 1843 w osadzie Iłów pod Sochaczewem w rodzinie żydowskiej. Od 1858 studiował malarstwo w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Na początku lat 1860-tych, wzorem wielu innych studentów, związał się z lewym skrzydłem konspiracji – obozem czerwonych. Brał udział w manifestacjach patriotycznych, zajmował się też kolportażem nielegalnych wydawnictw. Aresztowany w dramatycznych okolicznościach 1 IX 1862 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. 24 IV 1863 został skazany na karę śmierci, zamienioną następnie przez namiestnika Królestwa Polskiego, wielkiego księcia Konstantego, na 20 lat katorgi i w tymże roku wysłany etapem na Syberię. Odbywał karę w warzelniach soli w Usolu koło Irkucka. Po kilku latach na mocy amnestii zamieniono mu resztę kary na zesłanie. Przez pewien czas mieszkał w Irkucku, później w Permie.
Dwudziestoletni pobyt na Syberii pozostawił ślady w jego pamięci i psychice na resztę życia. W rezultacie stworzył na emigracji, m.in. na podstawie szkiców, które przywiózł z Syberii, wiele prac, w których nawiązywał do swoich dramatycznych przeżyć na wschodzie. Jego obrazy ukazują realia życia syberyjskich katorżników i zesłańców. Malarz już podczas pobytu na emigracji wielokrotnie wystawiał swoje prace, m.in. w Monachium, Londynie, Brukseli, Budapeszcie, Krakowie, Rzeszowie. W 1913 jego obrazy były ozdobą słynnej wystawy we Lwowie, zorganizowanej w 50. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego.
W 1963 kolekcja prac Aleksandra Sochaczewskiego trafia do Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Obecnie jest tu eksponowanych 118 obrazów i szkiców do poszczególnych prac artysty. Galeria malarstwa malarza – sybiraka Aleksandra Sochaczewskiego jest częścią ekspozycji stałej w Muzeum X Pawilonu.
