GERWAZY GZOWSKI
(1812-1888)
Ur. 1 VII 1888 w Płockiem w rodzinie szlacheckiej. W 1833-1836 uczeń gimnazjum warszawskiego na Lesznie, później aplikant sądowy w stolicy. Utrzymywał kontakty z działaczami warszawskiej filii Stowarzyszenia Ludu Polskiego, tzw. „Świętokrzyżcami”. Od 1841 był asesorem przy sądzie kryminalnym w Łęczycy. Współzałożyciel powstałego w 1839 w Warszawie Związku Narodu Polskiego, kolejnej tajnej organizacji niepodległościowej. Aresztowany w 1843, więziony w X Pawilonie 1843-1844. Komisja śledcza uznała go za jednego z głównych przywódców spisku. W konsekwencji wnioskowała o skierowanie jego sprawy razem z 22 innymi osobami do sądu wojennego, co zaaprobował namiestnik Królestwa Polskiego Iwan Paskiewicz. Wyrokiem rzeczonego sądu Gzowski został skazany w listopadzie 1844 na bezterminową katorgę i konfiskatę majątku. Namiestnik przy konfirmacji wyroku zmienił okres katorgi na 20 lat. Gzowski odbywał karę w kopalniach nerczyńskich na Syberii. Dzięki amnestii w 1859 powrócił do kraju, włączając się ponownie w działalność konspiracyjną. Był jednym z aktywniejszych członków środowiska byłych sybiraków. Po wybuchu powstania styczniowego w 1863 został członkiem władz powstańczych – tzw. Komisji Wykonawczej, później zaś był referentem w Wydziale Spraw Zagranicznych Rządu Narodowego. Aresztowany we wrześniu 1863, ponownie uwięziony w X Pawilonie. Wyrokiem Audytoriatu Polowego z 28 grudnia t.r. został skazany na karę śmierci, którą namiestnik gen. Teodor Berg zamienił 11 I 1864 na 15 lat katorgi syberyjskiej. Dłuższy czas przebywał w Irkucku, najpierw jako katorżnik, od 1 XI 1874 jako zesłaniec. Powrócił do kraju w 1883, zmarł w Warszawie 17 III 1888.
Polski Słownik Biograficzny, t. ; Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832-1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Ossolineum 1990; S. Król, Cytadela Warszawska. X Pawilon – carskie więzienie polityczne (1833-1856), Warszawa 1969; Muzeum X Pawilonu – kartoteka więźniów Cytadeli.
