JAROSŁAW DĄBROWSKI
(1836-1871)
konspirator, uczestnik Komuny Paryskiej. Ur. 13 XI 1836 w Żytomierzu na Ukrainie w rodzinie szlacheckiej. Uczeń Korpusu Kadetów w Brześciu Litewskim, a następnie Korpusu Kadetów w Petersburgu, który ukończył w 1855. Został przydzielony w stopniu chorążego do brygady artylerii, stacjonującej na Kaukazie. Odznaczony za udział w kampanii przeciw góralom kaukaskim. W 1859 wstąpił do Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu. W czasie studiów został członkiem koła młodych oficerów Polaków skupionego wokół kpt. Zygmunta Sierakowskiego. Wkrótce pod ps. „Łokietek” stał się czołowym przywódcą organizacji spiskowej grupującej słuchaczy uczelni wojskowych oraz Uniwersytetu Petersburskiego. Po ukończeniu ASG w 1861 w randze sztabskapitana przydzielony w charakterze kwatermistrza do 4. dywizji piechoty stacjonującej w Warszawie. Tutaj nawiązał kontakty z działaczami obozu czerwonych, rozwijając jednocześnie konspirację oficerską w postaci Komitetu Oficerów I Armii i wiążąc ją z polskim ruchem niepodległościowym. Szybko stał się czołowym przywódcą czerwonych, w maju 1862 wszedł w skład ich Komitetu Miejskiego, został też mianowany konspiracyjnym naczelnikiem organizacji warszawskiej. Pod jego wpływem Komitet Miejski, połączywszy się z Komitetem Akademickim, zaczął tworzyć podziemną strukturę konspiracyjną obejmującą także prowincję. Autor śmiałych planów powstańczych; w czerwcu 1862 przedstawił plan rozpoczęcia powstania w sierpniu t.r. od opanowania twierdzy w Modlinie, gdzie były olbrzymie magazyn broni oraz Cytadeli Warszawskiej z pomocą rosyjskiej organizacji wojskowej, który jednak nie zyskał aprobaty umiarkowanych działaczy. Członek powstałego latem t.r. Komitetu Centralnego Narodowego, w którym kierował wydziałem wojskowym oraz pełnił funkcję naczelnika miasta. Kierował też akcjami terrorystycznymi przeciw władzom, szpiegom i zwolennikom ugody, co w konsekwencji wzmogło represje. Aresztowany 14 VIII 1862 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Podczas pobytu w więzieniu utrzymywał kontakty z konspiracją za pośrednictwem narzeczonej Pelagii Zgliszczyńskiej. Opracował m.in. plan akcji zbrojnej przyjęty w styczniu 1863 przez Komitet Centralny Narodowy, przewidujący opanowanie Modlina i ujawnienie się tam Rządu Narodowego, który jednak nie powiódł się z powodu translokacji wojsk i wtajemniczonych w sprawę oficerów. Później planował zorganizowanie buntu więźniów Cytadeli w kwietniu 1863 i opanowanie w ten sposób twierdzy, skorelowane z atakiem sił powstańczych na Warszawę z Puszczy Kampinoskiej, lecz na skutek dużej dysproporcji sił i rozbicia oddziałów zmierzających do stolicy nic z tych planów nie wyszło. Planował też ucieczkę ze szpitala więziennego w Cytadeli, lecz również bez skutku. Za zgodą władz 5 IV1864 zawarł w X Pawilonie związek małżeński z P. Zgliszczyńską. Rozpatrujący jego sprawę sąd polowy dwukrotnie – w sierpniu 1863 i lipcu 1864 – nie potrafił udowodnić mu działalności w ruchu niepodległościowym, w dużej mierze dzięki bardzo zręcznej obronie. Dopiero zeznania innych osób: uczestnika spisku petersburskiego Miładowskiego oraz znanego działacza czerwonych i członka kilku Rządów Narodowych O. Awejdego, który w obszernym zeznaniu złożonym w Cytadeli ujawnił właściwą rolę Dąbrowskiego, spowodowały rewizję jego procesu. W rezultacie w listopadzie 1864 Audytoriat Polowy skazał go na 15 lat katorgi. Podczas transportu na Syberię zbiegł z więzienia etapowego w Moskwie. Po półrocznym ukrywaniu się w Petersburgu, przedostał się przez Sztokholm do Paryża. Tam działał wśród polskiej emigracji, był m.in. czołowym przywódcą radykalnego Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Jednocześnie pogłębiał studia wojskowe. Na skutek prowokacji agentów rosyjskich znalazł się w więzieniu wraz z bratem Teofilem jako podejrzany o podrabianie banknotów rosyjskich, lecz został oczyszczony z zarzutów. Podczas oblężenia Paryża w czasie wojny francusko-pruskiej 1870-1871 składał dowództwu francuskiemu propozycje dotyczące obrony, lecz nie zostały one wykorzystane. Po wybuchu Komuny Paryskiej18 III 1871 wziął w niej aktywny udział. Był kolejno dowódcą 11 legionu gwardii narodowej, dowódcą oddziałów broniących przeprawy przez Sekwanę i rejonu Neuilly, gdzie wsławił się jego brawurową obroną, dowódcą całego frontu nad Sekwaną, czyli tzw. armii zachodniej i wreszcie naczelnym wodzem sił zbrojnych Komuny. Zginął na barykadach Paryża 23 V 1871. Pochowany na cmentarzu Pere Lachaise. W 1879 jego ciało przeniesiono na cmentarz Ivry, lecz na skutek późniejszej niwelacji obecne miejsce pochówku jest niemożliwe do ustalenia. Pozostała jedynie symboliczna płyta na Pere Lachaise.
Polski Słownik Biograficzny, t. ; Muzeum X Pawilonu – kartoteka więźniów Cytadeli.
