Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwalił rok 2023 Rokiem Powstania Styczniowego oraz Rokiem Aleksandra Sochaczewskiego.
W 2023 roku w Muzeum Niepodległości obchodzić będziemy 160. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego.
22 stycznia 1863 r. wybuchło Powstanie Styczniowe. Rząd Narodowy, decydując się na walkę zbrojną, nie mógł i nie chciał jej podjąć w Warszawie ze względu na stacjonujący tu silny garnizon rosyjski (30 tysięcy żołnierzy), z czego ponad połowa stacjonowała w Cytadeli. Obawiał się ponadto zbombardowania miasta przez artylerię forteczną. Niewłączenie miasta w pierwszą fazę walk powstańczych, fiasko bezpośredniego ataku oddziałów powstańczych na stolicę od strony Puszczy Kampinoskiej przy równolegle planowanym, aczkolwiek mało realnym buncie więźniów Cytadeli w kwietniu 1863 r. sprawiły, że Warszawa w rzeczywistości nie wystąpiła wówczas zbrojnie.
W czasie powstania cele X Pawilonu oraz podziemne kazamaty i forty Cytadeli zapełniły się tysiącami nowych więźniów. Byli to przede wszystkim uczestnicy walki zbrojnej, żołnierze i dowódcy oddziałów powstańczych walczących głównie na Mazowszu, Podlasiu, w Kieleckiem i Lubelskiem. Po dostaniu się w trakcie działań wojennych do niewoli na ogół byli przywożeni do Cytadeli, o ile nie zostali wcześniej straceni z wyroków działających w terenie sądów wojennych.
W X Pawilonie więziono również członków Żandarmerii Narodowej, tzw. sztyletników wykonujących wyroki sądów powstańczych na zdrajcach i funkcjonariuszach carskiego aparatu represji.
W murach Cytadeli rozegrał się również końcowy, dramatyczny akt zrywu styczniowego, jakim był proces członków Rządu Narodowego z Romualdem Trauguttem, ostatnim dyktatorem powstania na czele, zakończony pięcioma wyrokami śmierci i długoletniej katorgi dla 16 pozostałych oskarżonych.
W latach powstania przez Cytadelę przewinęło się około 10 tysięcy jego uczestników. Klika tysięcy wysłano w głąb Rosji, na katorgę bądź zesłanie syberyjskie. W tym czasie regularnie ekspediowano stąd na wschód kolejne partie skazańców. Około 50 osób zostało straconych na stokach twierdzy.
Patronem roku 2023 będzie również Aleksander Sochaczewski, którego losy związane były z powstaniem styczniowym.
Aleksander Sochaczewski (właściwe nazwisko Lejb Sonder) urodził się 3 V 1843 w osadzie Iłów pod Sochaczewem w rodzinie żydowskiej. Od 1858 studiował malarstwo w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Na początku lat 1860-tych, wzorem wielu innych studentów, związał się z lewym skrzydłem konspiracji – obozem czerwonych. Brał udział w manifestacjach patriotycznych, zajmował się też kolportażem nielegalnych wydawnictw. Aresztowany w dramatycznych okolicznościach 1 IX 1862 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. 24 IV 1863 został skazany na karę śmierci, zamienioną następnie przez namiestnika Królestwa Polskiego, wielkiego księcia Konstantego, na 20 lat katorgi i w tymże roku wysłany etapem na Syberię. Odbywał karę w warzelniach soli w Usolu koło Irkucka. Po kilku latach na mocy amnestii zamieniono mu resztę kary na zesłanie. Przez pewien czas mieszkał w Irkucku, później w Permie.
Dwudziestoletni pobyt na Syberii pozostawił ślady w jego pamięci i psychice na resztę życia. W rezultacie stworzył na emigracji, m.in. na podstawie szkiców, które przywiózł z Syberii, wiele prac, w których nawiązywał do swoich dramatycznych przeżyć na wschodzie. Jego obrazy ukazują realia życia syberyjskich katorżników i zesłańców. Malarz już podczas pobytu na emigracji wielokrotnie wystawiał swoje prace, m.in. w Monachium, Londynie, Brukseli, Budapeszcie, Krakowie, Rzeszowie. W 1913 jego obrazy były ozdobą słynnej wystawy we Lwowie, zorganizowanej w 50. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego.
W 1963 kolekcja prac Aleksandra Sochaczewskiego trafia do Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Obecnie jest tu eksponowanych 118 obrazów i szkiców do poszczególnych prac artysty. Galeria malarstwa malarza – sybiraka Aleksandra Sochaczewskiego jest częścią ekspozycji stałej w Muzeum X Pawilonu.